Wstęp

Poniższe wskazówki stworzone na podstawie Heksalogu przyjętego przez CEATL w 2011 roku mają ułatwić ustanawianie dobrych praktyk w sektorze przekładu literackiego. Wspomniane dobre praktyki będą korzystne dla wszystkich podmiotów branży wydawniczej (tłumaczy, wydawców, autorów oryginału), gdyż przyczynią się do poprawienia jakości przekładów literackich. Aby to osiągnąć, kluczowe jest stworzenie dla tłumaczy uczciwych zasad, zrównoważonych relacji zawodowych oraz dobrych warunków pracy w zakresie praw majątkowych i osobistych.

Uwaga: Zanim tłumacz rozpocznie pracę, konieczne jest, aby umowa została zawarta pomiędzy tłumaczem a wydawcą,. Wspomniana umowa powinna:

a) mieć formę pisemną;

b) być oparta na umowie wzorcowej w krajach, gdzie takowa istnieje*, i/lub na umowie standardowej powstałej na skutek negocjacji pomiędzy stowarzyszeniami zrzeszającymi tłumaczy i wydawców, ponieważ zasady leżące u podstaw tego typu umów zapewniają obu stronom przestrzeganie ich podstawowych praw oraz ograniczają potencjalne efekty dysproporcji sił pomiędzy stronami umowy;

c) zostać uzgodniona podczas negocjacji prowadzonych w dobrej wierze, których celem jest zaspokojenie specyficznych potrzeb obu stron; potrzeby te mogą się różnić w zależności od konkretnego przypadku.

1. Udzielenie licencji na korzystanie z przekładu, obowiązki wydawcy

Udzielenie licencji lub przekazanie praw powinno być ograniczone w czasie i/lub obowiązywać tylko dla konkretnego wydania. Jeśli tłumacz nie otrzymuje tantiem, okres udzielenia licencji powinien być odpowiednio skrócony.

• Zakres przekazanych praw oraz zasady, na jakich odbywa się ich przekazanie, powinny być przedmiotem negocjacji. Umowa nie powinna zawierać zapisu o całkowitym przeniesieniu wszelkich praw, a zakres licencji powinien być szczegółowo opisany (wszystkie prawa wynikające z licencji powinny zostać wymienione w umowie). Co więcej, umowa nie powinna uwzględniać przekazania praw na potrzeby pól eksploatacji wykorzystujących technologie, które jeszcze nie istnieją, oraz przyszłych praw, które mogą zostać wprowadzone w ustawodawstwie.
• Ogólną zasadą powinno być udzielanie licencji na wykorzystanie przekładu na podstawie ograniczeń i czasie trwania licencji na wykorzystanie oryginału przez wydawcę. Niemniej maksymalny czas udzielenia licencji przez tłumacza nie powinien przekraczać dziesięciu lat. Umowa powinna zawierać klauzulę zwrotną w przykładowym brzmieniu: „jeśli w dowolnym momencie prawa do utworu powrócą do autora oryginału, wtedy w tym samym czasie prawa do przekładu automatycznie powrócą do tłumacza”.
• Wydawca powinien być zobligowany do wydania tekstu przekładu w sprecyzowanym terminie, np.: „Wydawca zobowiązuje się do rozpowszechnienia przekładu poprzez jego wydanie w terminie określonym w umowie, nie dłuższym niż dwa lata od dostarczenia przekładu”. (Heksalog, pkt 4).

2. Autorskie prawa osobiste

Konwencja berneńska przyznaje autorom niezbywalne autorskie prawa osobiste, z których najważniejszymi są prawo do autorstwa oraz prawo do integralności utworu.

• Prawo do autorstwa

Prawo do bycia uznanym za autora stworzonego dzieła: „jako autor przekładu tłumacz powinien być każdorazowo wymieniany wszędzie tam, gdzie wymieniony jest autor dzieła oryginalnego” (Heksalog, pkt 6). Jeśli wydawca odsprzeda licencję na tłumaczenie, licencjobiorca musi zostać zobowiązany umową licencyjną do podawania nazwiska tłumacza w taki sam sposób jak licencjodawca.

• Prawo do integralności utworu

Umowa musi respektować posiadane przez tłumacza prawo do integralności utworu, co za tym idzie, żadne zmiany w tekście nie mogą zostać do niego wprowadzone bez wiedzy i zgody tłumacza. Tłumacz ma prawo sprzeciwić się wszelkim zniekształceniom, wypaczeniom lub modyfikacjom swojego dzieła, które mogą być krzywdzące dla jego pracy lub reputacji zawodowej. Prawo do integralności utworu powinno zostać zabezpieczone odpowiednim zapisem w umowie, np. „Wydawca zobowiązuje się do niewprowadzania do przekładu żadnych zmian bez zgody tłumacza”. Umowa musi gwarantować, że proces redakcji i korekty odbędzie się z poszanowaniem praw tłumacza – zostanie on poinformowany o zmianach w swoim przekładzie i będzie mógł je zweryfikować.

    Tłumacz otrzyma od wydawcy ostateczną wersję tekstu do akceptacji przed publikacją i w dobrej wierze oceni wszystkie wprowadzone zmiany, co będzie wspierać wspólną pracę podczas procesu redakcyjnego.

    W przypadku, gdy przekład wymaga redakcji merytorycznej specjalisty w danej dziedzinie, który może wprowadzić znaczące zmiany i/lub uzupełnienia, umowa powinna zawierać zapis, który zapewni współpracę pomiędzy tłumaczem a wspomnianym wyżej specjalistą w danej dziedzinie, aby zagwarantować poszanowanie roli i praw autorskich obu stron.

3. Wynagrodzenie

Wynagrodzenie (podstawowe wynagrodzenie plus tantiemy) powinno być przedmiotem negocjacji, podczas których zostaną wzięte pod uwagę wszystkie istotne czynniki, takie jak objętość tekstu i stopień trudności przekładu, doświadczenie tłumacza oraz to, czy projekt tłumaczeniowy został zainicjowany przez tłumacza, przewidywaną wielkość sprzedaży danej pozycji książkowej (w przypadku bestsellerów), itd.

• Podstawowe wynagrodzenie: „wynagrodzenie za zleconą pracę powinno być uczciwe i pozwalające tłumaczowi na godne życie oraz na stworzenie przekładu literackiego dobrej jakości” (Heksalog, pkt 2).

    Choć umowa może zawierać zapis o wyższym wynagrodzeniu w przypadku otrzymania przez wydawcę dofinansowania, podstawowe wynagrodzenie powinno być godziwe, nawet jeśli wydawcy nie zostanie przyznana dotacja.

• Tantiemy i dodatkowe pola eksploatacji: „Tłumacz powinien otrzymać uczciwą część zysków z wykorzystania swojego dzieła w dowolnej formie, począwszy od pierwszego egzemplarza” (Heksalog, pkt 5).

    Ponieważ tłumacz jest autorem przekładu, za uczciwy uznaje się jego proporcjonalny udział w sukcesie odniesionym przez książkę. Tantiemy powinny być wypłacane od samego początku lub po pokryciu początkowego wynagrodzenia, jeśli jest ono uznawane za zaliczkę na poczet tantiem (lub po tym, jak zostanie sprzedana określona liczba egzemplarzy przekładu). Jeśli jednak umowa mówi tylko o podstawowym wynagrodzeniu bez tantiem, tłumacz powinien otrzymać dodatkowe wynagrodzenie, gdy sprzedaż osiągnie pewien uzgodniony poziom.

    Tłumacz powinien otrzymać część zysków pochodzących z dodatkowych pól eksploatacji, takich jak e-booki, audiobooki, wydania klubowe itp.

• Warunki zapłaty wynagrodzenia: „Po podpisaniu umowy tłumacz powinien otrzymać zaliczkę w wysokości co najmniej 1/3 wynagrodzenia” (Heksalog, pkt. 3). Pozostała część powinna zostać wypłacona nie później niż 60 dni po dostarczeniu przekładu.

    Umowy, które zawierają zapis o tym, że ostatnia część podstawowego wynagrodzenia zostanie uiszczona po publikacji utworu, są nieakceptowalne. Wypłata ostatniej części podstawowego wynagrodzenia musi być bezpośrednio połączona z zakończeniem prac nad przekładem lub z jego przyjęciem.

    W sytuacji gdy ostatnia część wynagrodzenia jest zależna od przyjęcia przekładu (patrz punkt 5 poniżej), czas na przyjęcie przekładu nie może przekraczać jednego miesiąca od momentu dostarczenia przekładu.

• Tłumacz nie będzie zobowiązany do dodatkowej pracy nieodpłatnej.

Jeśli oczekuje się od tłumacza wykonania dodatkowej pracy poza przekładem (np. przeprowadzenia dodatkowej kwerendy, napisania wstępu, stworzenia glosariusza lub indeksu), wszelkie zadania powinny zostać wyszczególnione, a tłumacz powinien za ich realizację otrzymać dodatkowe wynagrodzenie. Tłumacz powinien otrzymać dodatkowe wynagrodzenie także w sytuacji, gdy oczekuje się od niego wykonania dodatkowej pracy, która nie została wcześniej przewidziana w umowie.

• Wykorzystanie dzieła bez otrzymania wynagrodzenia nie powinno mieć miejsca.

W umowach znajdują się czasem zapisy dotyczące wykorzystania części lub całości przekładu bez wypłaty jakiegokolwiek wynagrodzenia tłumaczowi – najczęściej odnoszą się one do promowania nie tylko przekładu i tłumacza, ale także „interesów wydawcy”. Tego typu niejasna definicja jest nieakceptowalna.

4. Rozliczenie

Wydawca jest zobowiązany do poinformowania tłumacza o każdym wykorzystaniu przekładu poprzez szczegółowe, przejrzyste i regularne, co najmniej roczne, zestawienia danych dotyczących tantiem, zgodnie z zapisami umowy dotyczącymi rewizji finansowej. Zobowiązanie to powinno mieć zastosowanie nawet wtedy, gdy tłumacz nie otrzymuje tantiem (wtedy należy pominąć wyszczególnienie tantiem), ponieważ tłumacz ma prawo do informacji o tym, w jaki sposób jego przekład jest wykorzystywany, oraz o dochodzie, jaki on generuje.

5. Przyjęcie przekładu

Zazwyczaj wykonywanie przekładu jest pracą na zlecenie, a jednym z najważniejszych zadań wydawcy jest upewnienie się, że tłumacz posiada odpowiednie kompetencje, zanim zleci przekład (np. poprzez przeczytanie innych przekładów stworzonych przez tłumacza lub zamówienie próbki tłumaczenia w formie kilku stron tekstu). Z tego powodu wydawca nie powinien mieć prawa do odrzucenia przekładu, jeśli tłumacz wywiązał się ze swoich zobowiązań i dostarczył przekład przygotowany zgodnie ze zleceniem (przestrzegając uzgodnionych wymagań i zachowując podobieństwo stylu i jakości do próbek, z którymi wydawca miał okazję się zapoznać). Umowa nie powinna umożliwiać wydawcy odrzucenia przekładu na podstawie arbitralnych przesłanek spowodowanych uznaniem przez wydawcę decyzji o wyborze danego dzieła oryginalnego do przekładu za błędną lub zmianą istniejących okoliczności.

    Wydawca i tłumacz powinni uzgodnić ramy czasowe projektu, które pozwolą na wykonanie profesjonalnego przekładu. Zarówno wydawca, jak i tłumacz odpowiadają za to, aby nie proponować i nie akceptować zlecenia, jeśli wyznaczony czas jest zbyt krótki, aby po jego zakończeniu dostarczyć profesjonalnie przygotowane dzieło. Kolejnym ważnym elementem, istotnym zwłaszcza w przypadku przekładu literackiego, jest to, że tłumacz nie powinien być proszony o przesyłanie tekstu we fragmentach, co miałoby przyspieszyć proces redakcji. Tylko po przetłumaczeniu całego dzieła tłumacz może nadać mu ostateczną formę charakteryzującą się konsekwencją i jednolitym stylem. Co za tym idzie, jeśli tłumacz zostanie poproszony o dostarczenie przekładu w częściach lub jeśli po podpisaniu umowy wydawca poprosi tłumacza o przyspieszenie terminu oddania przekładu, wydawca nie powinien mieć prawa do odrzucenia przekładu ze względu na problemy wynikające z niewystarczającej ilości czasu przeznaczonej na ukończenie dzieła.

    W sytuacji gdy umowa przewiduje możliwość odrzucenia przekładu „ze względu na jakość” (co musi zostać poparte niepodważalnymi argumentami), zapisy umowy powinny przewidywać przynajmniej proces korekty i/lub procedury ugodowe, a tłumacz nigdy nie powinien być proszony o zwrot części wynagrodzenia otrzymanego przy podpisaniu umowy. Dodatkowo w umowie powinien znaleźć się zapis dotyczący określonego i rozsądnego terminu przyjęcia przekładu (np. 30 dni), z zaznaczeniem, że jeśli tłumacz nie otrzyma pisemnej i udokumentowanej informacji o odrzuceniu przekładu przez wydawcę w tym czasie, przekład uznaje się za przyjęty.

6. Gwarancje dla wydawcy

Tłumacz nigdy nie powinien być poproszony o udzielenie gwarancji, że dzieło nie zawiera treści o charakterze oszczerczym lub obraźliwym ani że nie narusza żadnych przepisów czy dóbr osobistych osób trzecich. Tłumacz jest odpowiedzialny za zawartość dzieła tylko w aspekcie stworzenia przekładu samodzielnie, jako przejawu oryginalnej twórczości, bez naruszenia własności intelektualnej osób trzecich. Niemniej tłumacz może zagwarantować wydawcy, że nie wprowadzi do przekładu żadnych treści o obraźliwej lub oszczerczej naturze, które nie były obecne w oryginalnym dziele, a w zamian za tę gwarancję wydawca zwolni tłumacza z odpowiedzialności we wszystkich potencjalnych pozwach sądowych, które mogą zostać wniesione pod zarzutem, że przekład zawiera treści o charakterze obraźliwym lub oszczerczym.

Postępowanie zgodnie z powyższymi wskazówkami jest ważne, ale może nie być wystarczające. Tłumacz zawsze musi być czujny i upewnić się, że umowa, którą ma podpisać, jest efektem uczciwych ustaleń pomiędzy wydawcą a tłumaczem.

Specjalne uwagi dotyczące umów typu work made for hire („utwór na zamówienie”)

Wydawcy mający siedzibę w Stanach Zjednoczonych lub europejscy wydawcy, którzy chcą przenieść zagraniczne modele umów na rodzimy rynek, ponieważ wydają im się one bardziej korzystne, mogą proponować tłumaczom umowy typu work made for hire (dot. tworzenia „utworu na zamówienie”).

    Zgodnie z amerykańskim prawem autorskim, jeśli dzieło zostało wykonane jako work made for hire, nie faktyczny twórca, ale osoba (prawna lub fizyczna), dla której zostało ono przygotowane, jest uznawana prawnie za autora i pierwotnego posiadacza praw do danego dzieła. W niektórych krajach zjawisko to jest znane pod nazwą corporate authorship. Umowy typu work made for hire naruszają zasady konwencji berneńskiej i przepisy prawa autorskiego w większości (jeśli nie we wszystkich) krajów europejskich. Co za tym idzie, powinny być stanowczo odrzucane, podobnie jak wszystkie umowy przenoszone na grunt innego kraju sprzeczne ze standardami i prawami obowiązującymi w danym państwie.

* W systemach prawa cywilnego umowa „wzorcowa” lub „nazwana” jest umową, której treść i forma jest regulowana ustawą oraz posiadającą specjalne przeznaczenie, np. contrat d’édition. Czytaj więcej

Przełożyła Anna M. Mazur, 26.10.2021

Tekst oryginalny: https://www.ceatl.eu/translators-rights/guidelines-for-fair-translation-contracts